آرایه های ادبی
جلسه دوم
از آنجائی که قرآن کلام بشر نیست و کلامی نورانی است، اصطلاحات دیگری را برای آن به کار می برند. آرایه سجع اگر در قرآن بیاید به آن فاصله می گویند.
قاعده ی قافیه ی درست
برای تشخیص درست بودن قافیه و همچنین اثبات این امر، به هجای آخر واژه توجه می کنیم. قاعده قافیه درست این است که در هجای پایانی اولین حرف تغییر می کند. به دو واژه نگهدار و جویبار توجه کنید. هجای پایانی این دو واژه دار و بار می باشد. همانطور که می بینید حرف اول این دو هجا تغییر کرده است، بنابراین این دو با هم قافیه هستند.
نکته:
اگر کلمات دارای پسوند باشند ناخودآگاه هجای پایانی همان پسوند کلمه است. در این حالت تکرار پسوند نمی تواند قافیه بسازد. یعنی کلماتی که دارای پسوند مشترک هستند با هم قافیه نیستند. به کلمات زیر که دارای پسوند اَش می باشند توجه کنید. کتابش، کارش، دلش
این کلمات با هم قافیه نیستند زیرا اگر پسوند آن ها را کنار بگذاریم دیگر حرف مشترک ندارند.
اما دو کلمه ی کارش و بارش، یا دو کلمه ی کتاب و جواب با هم قافیه هستند.
متأسفانه در بعضی از محافل ادبی مباحثی مطرح می شود که پشتوانه ی علمی ندارد و غلط مصطلحی است که در این محافل و بین شعرا رواج یافته است. مثلا نکته ای که در بحث قافیه ی درست درباره ی پسوند گفتیم را بعضی ها می گویند به کار بردن آن ها تا دوبار ایرادی ندارد.
آرایه قلب
در جلسه گذشته گفتیم که ممکن است در شعر حرف، کلمه، عبارت و ... تکرار شوند. به بیت زیر از حافظ توجه کنید:
نه من ز بی عملی در جهان ملولم و بس
ملالت علما هم ز علم بی عمل است
همانطور که می بینید در این بیت حروف ع ل م تکرار شده است که با این حروف کلماتی مثل علم و عمل ساخته می شود. در چنین حالتی که حروف بر اساس یک نظمی خاصی تکرار شئه اند و با جابه جایی کلمات دیگری را ساخته اند در اصطلاح می گویند قلب شده است.
در آرایه ی قلب لزوماً این طور نیست که معنا تغییر کند. گاهی با جابه جایی عین عبارت همراه است- هر چند اگر با تغییر معنا همراه باشد زیبایی بیشتری دارد- به چنین حالتی که عین عبارت تکرار می شود طرد و عکس می گویند. مانند بیت زیر از مرحوم قیصر امین پور:
چه کردی چه کردی تو ای عشق با او
تو ای عشق با او چه کردی چه کردی
صنعت ازدواج
علمای اهل ادب دقت و بررسی فراوانی در زمینه ی ایجاد موسیقی و زیبا شدن شعر انجام داده اند. در یکی از این بررسی ها به این نتیجه رسیده اند که اگر دو کلمه که با هم سجع دارند در کنار هم باشند، هماهنگی بهتری دارند و موسیقی بهتر به گوش می رسد. به چنین وضعیتی که دو واژه سجع در کنار هم بیایند در اصطلاح صنعت ازدواج می گویند.
یاد باد آنکه ز که ز ما وقت سفر یاد نکرد
رد القافیه
یکی دیگر از صنعت های ادبی که مربوط به سجع می شود و بزرگان ادب کاربرد آن را زیبا می دانستند، رد القافیه است. رد القافیه یعنی قافیه مصراع اول قصیده یا غزل در آخر بیت دوم تكرار شود، به طوری كه موجب حسن كلام باشد.
-------* -------
------- -------*
در تکرار به این که صامت تکرار می شود یا مصوت نیز توجه کرده اند. به این صورت که اگر صامت تکرار شود در اصلاح هم حروفی و اگر مصوت تکرار شود، هم صدایی می گویند. مشهور ترین نوع هم صدایی، تتابع اضافات است. یعنی کلمه هایی که با کسره به هم وصل می شوند. برای درک بهتر این مطلب به بیت زیر از قیصر امین پور توجه کنید:
ای تکیه گاه و پناهِ زیباترین لحظه هایِ
پرعصمت و پر شکوهِ تنهایی و خلوتِ من
نکته ی مهم:
تمام آرایه های ادبی زمانی کاربرد دارند و شعر را زیبا می کنند که مصنوعی نباشند. یعنی در وهله ی اول باید خود شعر جلب نظر کند. اگر آرایه ی ادبی از شعر پررنگ تر باشد، مانند این است که یک لباس ارزشمند و گران قیمت را بر تن یک عروسک بپوشانیم.
کتابی هست با نام مقامات که موضوع اصلی آن سجع است و مطالعه ی آن خالی از لطف نیست.
از نمونه های موفق نثر مسجع می توان نثر خواجه عبداله انصاری، کشف الاسرار میبدی و از همه مشهورتر گلستان سعدی را نام برد.
پایان جلسه دوم