آرایه های ادبی - جلسه سوم

آرایه های ادبی

جلسه سوم

توضیح چند آرایه با ذکر چند مثال

 

آرایه ی ازدواج(آمدن دو سجع کنار هم)

 

 

نگارا بهارا کجا رفته ای

که آرایش باغ بنهفته ای

 (فردوسی)

مرا می‌بینی و هر دم زیادت می‌کنی دردم

 

آرایه ی رد القافیه (تکرار قافیه ی مصرع اول در مصرع چهارم)

تو را می‌بینم و میلم زیادت می‌شود هر دم

 

به سامانم نمی‌پرسی نمی‌دانم چه سر داری

به درمانم نمی‌کوشی نمی‌دانی مگر دردم

حافظ

نکته: اگر قافیه ی مصرع اول در مصرعی غیر از مصرع چهارم تکرار شود، دیگر صنعت ادبی به حساب نمی آید.

 

 

 

 

آرایه ی ترصیع (واژه های دو مصرع دو به دو هم وزن و  هم قافیه هستند)

روانش           گمان         نیایش          نداشت

 

زبانش           توان          ستایش        نداشت

فردوسی

 

 

 

آرایه ی ترصیع در نثر خواجه عبدالله عنصاری

 الهی        اگر گوییم ثنای تو گوییم

 

   و         اگر جوییم رضای تو جوییم

 

 

 

 

ردالصدر علی العجز (یعنی کلمه ای که در آخر یک مصرع آمده است در اول مصرع بعد تکرار شده باشد)

مجنون به هوای کوی لیلی در دشت
در دشت به جست و جوی لیلی می گشت
می گشت همیشه بر زبانش لیلی
لیلی می گفت تا زبانش می گشت

 

مستاق اصفهانی

 

 

ردالعجز علی الصدر (یعنی کلماتی که در اول بیت یا جمله آمده است، در آخر بیت یا جمله تکرار می شود)

 

 

نان از برای کنج عبادت گرفته اند

صاحبدلان نه کنج عبادت برای نان

سعدی

 

 

التزام:

وقتی در شعری، شاعر خود را ملزم کند که واژه ای را در چند بیت تکرار کند، التزام رخ داده است. این تکرار تنها در ردیف شعر نیست بلکه در مصرع های فرد نیز وجود دارد. التزام در شعر آیینی به زیبایی کمک بسیاری می کند. به شعر زیر از خاقانی توجه کنید. وی در این شعر واژه ی سر را مدام تکرار می کند:

سریر فقر تو را سرکشد به تاج رضا

تو سر به جیب هوس درکشیده‌ای به خطا

بر آن سریر سر بی‌سران به تاج رسید

تو تاج بر سری از سر فرو نهی عمدا

سر است قیمت این تاج گر سرش داری

به من یزید چنین تاج سر بیار بها

تو را چو شمع ز تن هر زمان سری روید

سری که دردسر آرد بریدن است دوا

نگر که نام سری بر چنین سری ننهی

که گنبد هوس است این و دخمهٔ سودا

سری دگر به کف آور که در طریقت عشق

سزاست این سر سگ سار سنگ سار سزا

چرا چو لالهٔ نشکفته سر فکنده نه‌ای

که آسمان ز سر افکندگی است پا برجا

تو را میان سران کی رسد کله داری

ز خون حلق تو خاکی نگشته لعل قبا

 

 

 

جناس

 

جناس تام: دو واژه ی یکسان(چه از لحاظ نوشتار و چه از لحاظ شنیدار) که دارای معانی متفاوتی باشند باهم جناس تام دارند.

 

 

 

دو واژه ی در و دو واژه ی بر دارای معانی متفاوتی هستند.

به بیت زیر از سعدی توجه کنید:

 

فرق است میان آن که یارش در بر

با آنکه دو چشم انتظارش بر در

 

 

دو واژه چنگ با هم جناس تام دارند یکی به معنی آلت موسیقی و دیگری به معنی در بند بودن

 

 

با زمانی دیگر انداز ای که پندم می دهی

کاین زمانم گوش بر چنگ است و دل در چنگ نیست

 

جناس ناقص: آرایه ای است که در آن کلمات مشابه نسبت به یکدیگر یک صامت یا مصوت کم یا زیاد دارند.

کار : شکار، کارد، کنار

نار: نور، نام، یار

گِل گُل

مَلَک مَلِک

نه من پر کنم جای همچون تویی را

کجا پر شود جای گُردی به گَردی

 

جناس اشتقاق: کلمات هم خانواده را گویند.

نه من ز بی عملی در جهان ملولم و بس

ملالت علما هم ز علم بی عمل است

 

جناس شبه اشتقاق: کلماتی را گویند که در ظاهر شبیه هم هستند و احساس می شود که هم خانواده اند اما اینگونه نیستند.

زمان زمین                          کوه شکوه

 

جناس لفظ: این آرایه میان کلماتی برقرار است که از لحاظ شنیداری مانند هم هستند اما نوشتار آن متفاوت است.

خوار خار                            خواستن خاستن                    غذا قضا

 

جناس خط: کلمات شبیه هم را گویند که تنها در نقطه اختلاف دارند.

شیر شتر                            رحیم رجیم               

 

 

تمام این مباحث را مطرح کرده اند که بگویند اگر کلمات حروف و صداهای بیشتری داشته باشند، شنیدن آن ها خوشایندتر است. البته این کار زمانی مؤثر خواهد بود که مصنوعی نباشد و به شکل خوبی ارائه شود.