دومین محفل انس شاعران با موضوع مضمون یابی از مقتل
غزل اول مجلسی
در ابتدای این جلسه به اشعاری که اول مجلس خوانده می شود، می پردازیم که در اصطلاح به این گونه اشعار"غزل اول مجلسی" می گویند. شاعر در سرودن غزل های اول مجلسی، نباید به مضامین ساده اکتفا کند و در برخی مضامین افراط داشته باشد. برای سرودن اینگونه اشعار منابع زیادی هست که با مراجعه و مطالعه ی آن ها به مضامین عالی دست خواهیم یافت و در ادامه برخی از این منابع را نام می بریم.
یکی از بهترین منابع برای سرودن شعر اول مجلسی و حتی سرودن شعر مرثیه، زیارات است. خوب است شاعر، زیارت مطلقه امام حسین (علیه السلام) در مفاتیح را مطالعه کند. این زیارت پر است از مضامین ناب که بسیار قابل استفاده در شعر است. از جمله مضامینی که در این زیارت آماده است و جای تأمل بسیار دارد، القاب امام حسین(علیه السلام ) است. خداوند حاج سید محمد موسوی را که از پیش منبری های معروف تهران هستند را شفا عنایت کند. یاد دارم ایشان شعری را محضر رهبر انقلاب خواندند، که در این شعر القاب زیادی از حضرت زهرا (سلام الله علیها) آمده بود و مقام معظم رهبری از این شعر خیلی استقبال کردند و فرمودند این کار بسیار خوب است. بنابراین مطالعه ی زیارات و آوردن القاب حضرات را در اشعار فراموش نکنید.
خوب است شاعر آیینی نمونه های موفق غزل های عاشورایی را مطالعه و حتی حفظ کند. از جملهی این نمونه های موفق دوازده بند محتشم کاشانی، بیست و دو بند نیر تبریزی، ترکیب بند وصال شیرازی و یا ترکیب بند عربی علامه سید مهدی بحرالعلوم رحمت الله علیهم اجمعین است.
معرفی منابع غزل اول مجلسی
در سرودن شعر اول مجلسی، مطالعه ی کتاب "البکاء للحسین" علامه میر جهانی به شاعر کمک بسیاری می کند. ایشان انواع عزاداری که در روایات آمده را در این کتاب جمع آوری کرده است. از جمله منابع دیگری که مطالعهی آن مفید است، کتاب بسیار شریف کامل الزیارات مرحوم ابن قولویه است که بسیاری از علما در تدریس درس خارج، از ایشان روایات زیادی را نقل می کنند.کتاب دیگری که جا دارد در این زمینه معرفی کنیم،کتاب نورالعین، نوشته آیت ا... اصطهباناتی است. این کتاب کامل ترین کتاب درباره زیارت امام حسین (علیه السلام) است.
علاوه برآنچه گفته شد در غزل اول مجلسی اشاره مستقیم به برخی روایات بسیار مؤثر است. روایاتی از قبیل فضیلت عزاداری، فضیلت گریه، عنایات حضرات به گریه کنان و یا حتی در ابیاتی به برخی شنوندگان تلنگر بزند. به عنوان مثال هستند کسانی که می گویند من خمس نمی دهم اما در راه امام حسین (علیه السلام) هر چه قدر که بتوانم خرج می کنم. شاعر باید به صورت هنرمندانهای در شعر چنین اشخاصی را بیدار کند. بر همین اساس است که مقام معظم رهبری می فرمایند: «گاه یک بیت شعر خوب مؤثرتر از چند منبر است»
از جمله روایاتی که تأکید میشود در اشعار و نوحه های خود به آن اشاره کنید، این روایت امام باقر (علیه السلام) است که فرموده اند:
« شیعیان ما را به زیارت قبر حسین (علیه السلام) امر کنید، زیرا زیارت او موجب فزونى در رزق و طول عمر و دفع بلایا و ناگواریها مىشود »
باز هم توصیه می کنیم از مضامین تکراری دوری کنید. مضامینی از قبیل: "کربلا را نبینم می میرم،کربلا بهشت روی زمین، من نوکرم تو شاهی و..." که به کرّات از آن ها استفاده شده است.
نکته دیگر اینکه در غزل های اول مجلسی ماه محرم، زیاد از گناهکار بودن و شرم گناه حرفی نزنیم. کسی که در ماه محرم در مجلس امام حسین(علیه السلام) می نشیند و اشک می ریزد، گناهانش بخشیده شده است. چنانکه در زیارت حضرت معصومه (سلام الله علیها) به ایشان عرض می کنیم:
« یا فاطمه اشفعی لی فی الجنة ». (ای فاطمه! در بهشت از من شفاعت کن)
یعنی کسی که زائر حضرت است دیگر خود را در جهنم نمی بیند. بنابراین در ماه محرم نیز حرف از گناهکار بودن و عذاب جهنم درست نیست. دست آخر این شاعر است که باید از بین دریای عظیم مضامین، مضامین درست و مورد نیاز امروزه ی مجالس اهل بیت(علیهم السلام) را انتخاب کند و به شکل هنرمندانه ای به شعر در بیاورد و به مسائل و اتفاقات امروز جهان اسلام نیز اشاراتی داشته باشد.
مضمون یابی برای سرودن شعر حضرت علی اکبر(ع)
در سرودن شعر مرثیه بهترین روش آن است که همراه با مدح و منقبت باشد. شما یک مجلس ترحیم را در نظر بگیرید. مداح این مجلس اصولا از خوبی ها و اخلاق نیک مرحوم می گوید. آنچه که در آثار قدما مشاهده می شود، مؤید این مطلب است. به این بیت از مرحوم مقبل توجه کنید:
بلند مرتبه شاهی ز صدر زین افتاد
اگر غلط نکنم، عرش بر زمین افتاد
بار ها این بیت را شنیده اید و با آن اشک ریخته اید. دلیل تأثیرگذاری این گونه ابیات چیست؟ یکی از مهم ترین دلایل این اثر گذاری، مدحی است که با مرثیه همراه شده است.
شما مقام والای حضرت علی اکبر(علیه السلام) را در نظر بگیرید. در سرودن شعر مرثیه ایشان بهترین روش همین روشی است که گفته شد. یعنی مدح ایشان را همراه با مصیبت بیان کنیم. از جمله منابعی که شما را از لحاظ مضمون درباره حضرت علی اکبر(علیه السلام) غنی می سازد، زیارات حضرت است. تنها چند امامزاده هستند که زیارت نامه ی آن ها از زبان امام معصوم بیان شده است که یکی از این بزرگواران، حضرت علی اکبر (علیه السلام) است. در زیارتنامه ی ایشان عبارات بسیار گهربار و قابل تأملی وجود دارد که در زیارتنامهی دیگر امامزدگان وجود ندارد. آیت الله مجتبی تهرانی(رحمت الله علیه) با تکیه به عبارت "السلام علیک یا ولی الله" که از زبان امام معصوم نقل شده است، می فرمودند: اگر حضرت علی اکبر(علیه السلام) به شهادت نمی رسیدند، قطعاً امام می شدند چون مقام ولایت داشتند، البته فتح باب شهادت برای جوانان بنی هاشم کمتر از امامت بر همه عالم نیست.
برای درک این جمله ما باید توجه کنیم به این موضوع که جوانان بنی هاشم چه کسانی بودند؟ کوتاهترین و جامع ترین پاسخ برای این سؤال عبارتی است که در بیان شریف امام رضا(علیه السلام) به ابن شبیب آمده است که فرمودند: مَا لَهُمْ فِی الْأَرْضِ شَبِیهُونَ (روى زمین مانندى نداشتند)
مشهور ترین روایتی که درباره ی حضرت علی اکبر(علیه السلام) شنیده ایم، این عبارت است که امام حسین (علیه السلام) در روز عاشورا هنگام میدان رفتن حضرت علی اکبر(علیه السلام) فرمودند: «اَشبه الناس خَلقاً و خُلقاً و منطقاً برسولك» به راستی غیر از اینکه به ظاهر این روایت توجه داشته باشیم و تنها از عبارت "شبه پیغمبر" استفاده کنیم، کار دیگری انجام داده ایم؟ آیا به صفات حضرت رسول(ص) توجه کرده ایم؟
بالاترین مقام در بارگاه خداوند شباهت به اشرف مخلوقات یعنی پیامبراکرم(ص) است. ما برای شناخت حضرت علی اکبر(علیه السلام) باید به شناخت پیامبر اکرم(ص) بپردازیم. برای رسیدن به این شناخت مطالعه ی کتاب "کُهلُ البصر" محدث قمی (رحمت الله علیه) بسیار مفید است. این کتاب درباره ی سیره و سنت پیامبر اکرم(ص) است که با تأمل و تفکر در آن به مضامین خوبی برای شعر سرودن درباره ی حضرت علی اکبر(علیه السلام) خواهیم رسید.
کتاب های خصائص الحسینهی مرحوم شوشتری و خصائص العباسیه مرحوم کلباسی و خصائص الزینبیه مرحوم جزایری از جمله کتبی است که شاعر یا ذاکر اهل بیت(علیهم السلام) باید آن را مطالعه کند. در کتاب خصائص الزینبیه، مرحوم جزایری مباحث بسیار عالی در بحث اعتقادی را مطرح کرده است. ایشان در جایی از کتاب می فرماید: حضرت علی اکبر(علیه السلام) نیابت از حضرت رسول(ص)داشته است و منظور از "ثقل الحدید اجهدنی" در واقع ثقل بار نیابت نبوت ختم الانبیاست.
وقتی مقام حضرت علی اکبر(علیه السلام) را بشناسیم و مدح ایشان را در شعر بیاوریم، آنگاه می توانیم با کوچکترین اشارهای به مصیبت ایشان مؤثر واقع شویم و نیازی به بیان مستقیم و کامل نحوه شهادت نیست.
نکته بسیار مهم دیگر این است که یادمان باشد چه در سرودن شعر مرثیه ی حضرت علی اکبر(علیه السلام) و چه روضه خواندن برای ایشان، بیشتر روی امام حسین(ع) و حضرت علی اکبر(ع) متمرکز شویم، زیرا خود حضرات دوست ندارند از مخدرات زیاد سخن به میان آید. زوایای بسیاری وجود دارد که بهتر است به آن ها پرداخته شود که ازجملهی آن ها می توان به وداع حضرت علی اکبر(علیه السلام)، محاسن به دست گرفتن امام حسین(علیه السلام)، قرآن خواندن امام حسین(علیه السلام)، حالت ناامیدی ایشان بعد از وداع و ... اشاره کرد.
روایتی از امام صادق(علیه السلام) داریم که فرمودند: جد ما بالای سر حضرت علی اکبر(علیه السلام) فزع کردند. فزع به نالهی پیوسته میگویند. چگونه می شود این حالت را درک کرد و به زبان شعر درآورد؟ همانطور که قبلاً نیز گفته شد شاعر برای سرودن شعر مرثیه باید به یک سوز درونی برسد. این سوز درونی بدون زحمت به دست نمی آید؛ ما باید راه و روش بزرگان شعر آیینی را الگوی راه خود قراردهیم.