خلاصه مباحث مطرح شده توسط حاج جواد حیدری در اولین محفل انس شاعران با موضوع مضمون یابی از مقتل
بخش اول
هدف از برپایی این محفل این است که بررسی کنیم چه مضامینی مورد نظر اهل بیت(علیهم السلام) است. چه مضامینی باید در اشعار بیان می شد اما مورد غلفت واقع شده است و اینکه این مضامین به چه صورت باید بیان شود.
مرحوم حاج احمد آرونی متخلص به آرام دل که بنده توفیق شاگردی ایشان را داشته ام، از جمله سوخته دل هایی بود که اهل بیت (علیهم السلام) به او عنایت ویژه ای داشتند و آنچه مورد نظرشان بود را به قلب او جاری می ساختند. به عنوان مثال ایشان شعری داشتند با ردیف جانم علی که بسیار دلنشین بود. شبی در عالم رویا از او می خواهند که شعری با ردیف جانم حسین نیز بسراید. ایشان همیشه به شاعران تأکید داشتند قبل از سرودن شعر حتما استغفار کنید و هرگاه مرثیه ای را به زبان شعر در می آورید، قبل از هرکسی باید خودتان با شعر بسوزید و اشک بریزید.
بنابراین ما باید در حد توان به آنچه که مورد نظر اهل بیت (علیهم السلام) است، پی ببریم و در سرودن اشعارمان به کار بندیم.
برای رسیدن به این مهم دو راه پیش رو داریم.
راه اول این است که مانند شاعرانی چون مرحوم آرام دل و حاج نادعلی کربلایی و ... به درجه ای از اخلاص و عشق برسیم که حضرات ال ا... عنایت ویژه ای کنند و به ما سوز درونی عطا کنند و آنچه که مورد نظرشان است را به قلب به ما جاری کنند. راه دوم که خود مقدمه ای برای رسیدن به راه اول است این است که احادیث و روایاتی که از ایشان به ما رسیده است را مورد مطالعه و بررسی دقیق قرار دهیم تا با تأکیدات و سنت ایشان آشنا شویم.
اگر بخواهیم به بیانی دیگر دل سوختگان آستان آل ا... را با دیگران تمیز دهیم می توانیم آن ها را راوی تجربه و دیگران را راوی واقعه معرفی کنیم. ایشان با روضه زندگی کرده اند و تا وقتی روضه ای را درک نمی کردند به زبان جاری نمی ساختند.
به عنوان مثال مرحوم نادعلی کربلایی (پدر سه شهید) می فرمود: من ذره ای از مصیبتی که امام حسین در داغ علی اکبر متحمل شد را چشیده ام و زمانی که در این مصیبت شعری می گویم یا روضه ای می خوانم، این آه از نهاد من بر می آید.
در روایتی از حضرت رسول آمده است:
« إنَّ لِقَتْلِ الْحُسَيْنِ حَرَارَةٌ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ لَنْ تَبْرُدَ أَبَداً »(مستدرك الوسائل، ج 10ص 318)
شهادت امام حسين عليه السلام در دلهاي افراد با ايمان آتش و حرارتي ايجاد ميكند كه هرگز خاموش نخواهد شد.
این حرارت مکنون زمانی هویدا می شود که ما داغ بزرگ عاشورا را در قلب خود احساس کنیم و در مرثیه ی جانسوز سیدالشهدا چون شمع قطره قطره بسوزیم.
بخش دوم
برای آنکه در سرودن شعر مرثیه به مضمون های درست و همچنین سوز دل دست یابیم، باید جلوه ای از آن مصیبت را درک کنیم.
به عنوان مثال برای سرودن شعر در مرثیه ی حضرت رقیه(س) رفتار یک دختر سه ساله با پدرش را با دقت زیر نظر بگیریم.
گاه پیش می آمد که شاعری، نزد مرحوم آرام شعری می خواند و ایشان از شاعر می پرسید: چقدر برای این شعر گریسته ای؟ و شاعر در پاسخ می گفت هیچ اشکی نریخته ام یا بسیار اندک گریه کرده ام. مرحوم آرام می فرمود: شدنی نیست که شاعری چنین شعری بگوید و نسوزد و اشک نریزد.
یکی از مهمترین نیاز های شاعر در سرودن شعر دل شکستگی است که متأسفانه امروزه بسیار کمرنگ شده است. یکی از راه های رسیدن به دل شکستگی، این است که با انسان های دل شکسته نشست و برخاست کنیم. از جمله کسانی که دلشکسته ی واقعی هستند و رفتار آن هان بیانگر سوز دل عظیم آن هاست، مادرانی هستند که فرزند خود را از دست داده اند. نمونه بارز این مادران، مادران شهدا می باشند. خوب است گاهی به مزار شهدا سری بزنیم و احوالات این مادران را از نزدیک مشاهده کنیم. آنقدر درجه دلشکستگی این مادران زیاد است که امام صادق(علیه السلام) در رابطه با گریه و نوحه در عزای جد بزرگوارشان حضرت سیدالشهداء(علیه السلام) می فرماید:
نوحوا علی الحسین نوحَ الثَّکلی علی وَلَدِها
(بر حسین نوحه کنید، آنگونه که مادری در سوگ فرزندش نوحه می کند)
بنابراین اگر ما بخواهیم مؤثر واقع شویم، باید به این دلشکستگی و سوز درونی برسیم.
یکی دیگر از ویژگی هایی که امروزه به ندرت یافت می شود یقین به نوکری در آستان حضرات آل ا... (علیهم السلام) است. متأسفانه باور ما به اینکه خدمتگزار ایشان هستیم کمرنگ شده است. کسی که خود را نوکر بداند، بدون هیچ گونه چشم داشتی از ارباب خود، به وظیفه اش عمل می کند. اگر این یقین حاصل شود، دیگر اهل بیت(علیهم السلام) را در همه ی امور زندگی خود، مقدم خواهیم دانست. چنانکه در زیارت جامعه کبیره به این ذوات مقدسه عرض می کنیم:
«و مقدمکم امام طلبتی و حوائجی و ارادتی فی کل احوالی و اموری»
((و شما را در همه احوال و امورم، پیشاپیش خواستهها و حوایج و مرادهایم، قرار میدهم.))
بسیاری از بزرگانی که موی
خود را در مسیر نوکری آل ا... (علیهم السلام) سپید کرده اند بر این باورند که اگر اهل بیت (علیهم السلام) را در تمام امورات زندگی خود مقدم بدانیم، هیچ گاه پشیمان نخواهیم شد بلکه این عمل، راه رسیدن به سعادت است.
متاسفانه موضوع مهم دیگری که امروزه زیاده دیده می شود، ادعاهای دروغین است. به عبارتی دیگر صداقت در بعضی اشعار کمتر دیده می شود. شاعران بزرگ ما همیشه آنچه را بیان می کردند که حقیقت داشت. یعنی اگر ادعایی در شعرشان بود، این ادعا برخواسته از واقعیات زندگی آن ها بوده است.
دست یابی به این سه ویژگی مهم یعنی سوز درونی، یقین و صداقت نه تنها امری محال نیست بلکه با کمی زحمت و توجه به راحتی قابل دست یابی است؛ چنانکه تاکنون بسیاری به این سه ویژگی مهم دست یافته اند. از جمله آن ها می توان شهید غلامعلی رجبی را نام برد که با اعتقادی راسخ و قلبی سرشار از عشق می فرمود: یک قطره اشک در راه امام حسین (علیه السلام) را با تمام بهشت عوض نمی کنم.
بخش آخر
موضوعی که امروز در بحث مضمون یابی از مقتل، مد نظر ماست وجود نازنین حضرت علی اصغر(علیه السلام) است. کتاب ها و مقاتل زیادی در رابطه با واقعه ی عاشورا وجود دارد که هر یک این واقعه ی بزرگ را طبق مستندات و نتیجه گیری هایی تعریف کرده اند. بنده هیچ وقت مقتل یا روضه ای را تأیید یا رد نمی کنم اما در این بین در رابطه با شهادت حضرت علی اصغر(علیه السلام)، هیچ مقتلی به اندازه ی مقتل علامه دربندی برایم دلنشین تر و قابل قبول تر نبوده است. ایشان کتابی دارند به نام سعادات ناصری که از همان ابتدا به شهادت سیدالشهداء (علیه السلام) پرداخته است. در قسمتی از این کتاب ایشان به شهادت حضرت علی اصغر(علیه السلام) نیز اشاره کرده اند. از جمله روضه ها و مضامینی که در رابطه با حضرت علی اصغر(علیه السلام) بسیار به چشم می خورد و به گوش می رسد و اختلاف درباره ی آن بسیار است، به نیزه رفتن سر مبارک ایشان است. علامه دربندی با تکیه به برخی روایات به این نتیجه رسیده اند که این اتفاق رخ نداده است و از تحریفات تاریخ به حساب می آید. از جمله ی این روایات، روایت امام محمد باقر(علیه السلام) است که فرموده اند:
"اگر قطره ای از خون علی اصغر(علیه السلام) به زمین باز می گشت، دیگر گیاهی روی زمین روییده نمی شد"
علامه دربندی با استناد به این روایت می فرماید: وقتی یک قطره خون حضرت با عالم چنین می کند، قطعا جسارت بر بدن ایشان عقوبت بالاتری را در پی خواهد داشت.
از مقام معظم رهبری نیز در رابطه با به نیزه رفتن سر مبارک حضرت علی اصغر(علیه السلام) سوال کردند و ایشان در پاسخ فرمودند: ما این موضوع را جایی ندیده ایم.
نکته ای که جا دارد بازهم متذکر شویم این است که آنچه که مورد نظر اهل بیت(علیهم السلام) در مراثی است را پیداکنیم و بر اساس آن به سرودن شعر و روضه خوانی بپردازیم.
شاعر اهل بیت نباید روی مد و جو حاکم شعر بگوید و به برخی مضامین که بارها از آن در اشعار استفاده شده است، تکیه کند. با مطالعه ی دقیق مقاتل و تأمل در آن ها بدون شک به مضامین جدید که اشاره ای به آن ها نشده است، پی خواهیم برد. در اینجا چند نمونه از این منابع که توجه به آن ها در سرودن شعر برای حضرت علی اصغر (علیه السلام) به ما کمک می کند، را نام می بریم:
حرف آخر اینکه در اشعار مرثیه اشاره ی مستقیم به واقعه هنر چندانی نیست. شاعر باید آنچه که اتفاق افتاده است را با نگاه یا بیان جدید و هنرمندانه بیان کند. به عنوان مثال شاعر می تواند در مرثیه ی حضرت علی اصغر (علیه السلام) از زبان ایشان با حضرت رباب(س) سخن بگوید، یا کیفیت عطش ایشان را بیان کند و یا خیلی زاویه های دیگر که شاعر با تلاش خود به آن ها خواهد رسید.
اولین شاعر در مصیبت حضرت علی اصغر (علیه السلام) حضرت ام کلثوم(س) است که بسیار جانسوز و در عین حال هنرمندانه شعر سرودند:
.
لَهفَ نَفسي عَلى صغيرٍ اُوامٍ / فَطَمَتهُ السِّهامُ قَبلَ الفِطامِ
وای بر حسرت نفس من! بر مصیبت طفلی که تشنه لب و عطشان بود؛ با آن تشنگی، تیرهای کین قوم ملاعین او را از شیر باز نمودند، پیش از آنکه او را از شیر باز نمایند.
پایان
.
این سه بخش خلاصه ای از بیانات حاج جواد حیدری در اولین جلسه ی محفل انس شاعران اهل بیت با رویکرد مضمون یابی از مقتل بود که در مجمع شاعران اهل بیت (علیهم السلام) برگزار شد.